Terapeutyczna rola baśni dla dzieci

 

                                                                     Ewa Gumińska

 

 

 

 

                                                                         ,, Baśń to elementarz, z którego dziecko uczy się

                                                                            czytać we własnym umyśle,

                                                                            elementarz napisany w języku obrazów.

                                                                            Jest to jedyny język, dzięki któremu

                                                                            możemy rozumieć siebie i innych,

                                                                            zanim dojrzejemy intelektualnie”.

                                                                                       

                                                                                                          Bruno Bettelheim

 

 

       W swoich rozważaniach o roli baśni w życiu dziecka starałam się przedstawić nieprzemijające i ponadczasowe zalety tego gatunku literackiego. Ważne i potrzebne jest obcowanie dziecka z baśnią już od najmłodszych lat, bo baśń mówi o naszym współczesnym świecie i jego odwiecznych problemach.

 

                                                   

 

Psychologiczny aspekt baśni dla dzieci.

 

      Baśń to jeden z podstawowych gatunków epickich literatury ludowej. Niewielki utwór o treści fantastycznej wywodzący się z bajki ludowej, nasycony cudownością związaną z wydarzeniami magicznymi, ukazujący dzieje ludzkich bohaterów swobodnie przekraczający granice między światem  podanym motywacjom realistycznym a sferą działania sił nadnaturalnych.

Podstawą do klasyfikacji utworów baśniowych jest określenie źródła wątku baśniowego. Idąc tym tropem możemy wyróżnić dwie grupy utworów: baśnie ludowe( będące najstarszym typem utworów fantastycznych) oraz baśnie literackie.

Baśnie ludowe wywodzą się z folkloru, nie były tworzone z myślą o dziecięcym odbiorcy, dlatego można w nich znaleźć tematy trudne, jak śmierć bliskich, utratę miłości rodziców, czy grozę złych mocy. Te tematy w literaturze intencjonalnie kierowanej do dzieci obłożone są pewnym tabu.

Baśnie ludowe na długo przedtem, zanim zostały spisane, krążyły w przekazie ustnym, niosąc nadzieję na lepsze jutro swoim słuchaczom, którymi byli dorośli, jak i dzieci. W formie pisemnej te same baśnie różnią się często umiejscowieniem akcji, kolorytem lokalnym, a czasem nawet  zmienionymi imionami bohaterów.

Odmienną grupą tekstów są baśnie literackie, a źródłem, które powołało je do życia jest nieograniczona  wyobraźnia pisarza. Jeżeli nawet pojawiają się w baśniach literackich motywy zapożyczone z folkloru, to są one wyłącznie inspiracją do stworzenia oryginalnych przygód postaci wymyślonych twórczym zmysłem artystycznym. Przykładem może być bohater baśniowej trylogii J. Papuzińskiej - Rokiś. Znany mazowiecki diabeł Rokita, przeniesiony w realia współczesnej wielkomiejskiej rodziny, ma zupełnie inne przygody, niż jego krewny z baśni ludowej.

Z psychologicznego i pedagogicznego punktu widzenia baśnie ludowe wiele różni od baśni literackich. Dlatego też te dwie grupy tekstów mają odmienne znaczenie dla rozwoju emocjonalno-intelektualnego współczesnego dziecka. 

          Wielką rolę baśni ludowej przypisywał psycholog Bruno Bettelhaim, który w swoich tezach wykazywał korzyści jakie płyną współcześnie z opowiadania ich dzieciom.

 

 

Oto najważniejsze z nich

 

  1. Podstawą baśni ludowej na psychikę dziecka jest proces identyfikacji czytelnika z pozytywnym bohaterem. Według Bettelheima baśnie ludowe są jedynymi dziełami całkowicie zrozumiałymi dla dziecka. Postacie baśniowe nie są zarazem dobre i złe, ale są biegunowo przeciwstawne, co odpowiada dziecięcemu postrzeganiu świata: albo dobre, albo złe. Identyfikacja dziecka z dobrym bohaterem bierze swój początek  nie w ocenie, czy bohater postępuje dobrze czy źle. Najważniejsze jest to, czy bohater budzi sympatię dziecka.
  2. Baśń ludowa konfrontuje dziecko w uczciwy sposób z podstawowymi kłopotami egzystencjalnymi człowieka. Bettelhaeim uważa, że można mówić o podobieństwie doświadczeń kilkuletniego dziecka z doświadczeniami bohaterów baśniowych. Nie maona wprawdzie związku z opisem specyficznych warunków życia w społeczeństwie masowym – tu baśnie ludowe rządzą się innymi realiami, Bettelheim mówi o wewnętrznych problemach człowieka i sposobach radzenia sobie z nim.Z tej perspektywy baśnie ludowe zwracają uwagę dziecka, budzą jego ciekawość i wyobraźnię, ponieważ mają związek z dziecięcymi lękami i dążeniami. Baśnie pomagają dziecku w rozpoznawaniu własnych trudności i od razu podają sposoby rozwiązania nękających je problemów. Dzięki temu porządkują jego chaotyczne emocje.Jakie konflikty wewnętrzne i problemy egzystencjonalne mogą w sposób nieświadomy przeżywać dzieci? Na przykład – zazdrość o rodzeństwo, zazdrość o jednego z rodziców, chęć dominacji nad rodzeństwem i zdobycie akceptacji rodziców, obawa i lęk przed odłączeniem od najbliższych, poszukiwanie własnej odrębności. To właśnie te kategorie problemów, które ma na myśli Bettelheim. W jego rozumieniu trudne problemy dzieciństwa dzięki baśniom może dziecko rozwiązywać w swojej nieświadomości.Posłużmy się przykładem zazdrości o rodzeństwo. Groźne byłoby dla dziecka rozpoznawanie tych uczuć, świadome ich nazywanie, a co z tym się wiąże, świadome przeżywanie.Rozwiązywanie problemów staje się możliwe dzięki baśniom, w których często bohater wraz ze swoim rodzeństwem musi podjąć działania w sytuacji zagrożenia, np. zdobyć lekarstwa dla ciężko chorej matki, udowodnić swoją odwagę w walce ze złymi mocami zagrażającymi rodzinie. Zawsze zwycięża ten bohater, z którym identyfikuje się dziecko.

 

  1. Baśnie sprawiają dziecku przyjemność, dostarczają mu objaśnień dotyczących jego psychiki, a tym samym wspierają rozwój dziecięcej osobowości.
  2. Pomagają w odkrywaniu jego własnej tożsamości nadaniu sensu swojemu życiu.
  3.  Wspierają w trudnościach związanych z psychicznymi problemami dorastania i  integracji osobowości.
  1. Baśnie zachęcają do aktywnego pokonywania trudności i nawiązywania przyjaznych kontaktów ze światem przyrody.
  2. W baśniach przekazywane są tradycje naszej kultury; poznając je dziecko  zyskuje znajomość tejże kultury ( również wątków religijnych).

Oto najważniejsze tezy Bettelheima, które wskazują na korzyści, jakie płyną współcześnie z opowiadania dzieciom baśni ludowych (Właśnie!  Bettelheim  radzi opowiadać, nie czytać). Natomiast baśnie literackie przemawiają przede wszystkim do wyobraźni czytelnika. Bohaterami ich są często ,,zwyczajne dzieci” żyjące w dzisiejszym świecie. Akcja baśni literackiej może też rozgrywać się w odległej przeszłości lub dalekiej przyszłości, niekiedy plany czasowe przeplatają się w jednym utworze. Bohaterowie tych utworów przeżywają przygody nie zawsze kończące się zwycięstwem dobra nad złem. W związku z tym satysfakcja moralna z własnej odwagi często musi zadowolić jej bohatera. Tym samym czytelnik tych utworów  musi być przygotowany nie tylko do przeżywania intensywnych przygód, ale i do zrozumienia filozoficznego przesłania baśni literackiej, które jest często metaforą losu ludzkiego. Baśnie literackie i baśnie ludowe są niezbędne w przeżyciach literackich dzieci, Brak w nich jasnego podziału na dobrych i złych skłania dziecko do uważniejszego obserwowania współczesnej mu rzeczywistości. Zmusza do bardziej świadomego odbioru dzieła literackiego, lecz też w sposób trwały wiąże dziecko z niektórymi bohaterami i wykreowanymi światami.  

    

Teoretyczne rozważania o baśni w świetle literatury dla dzieci.

 

W świecie Andersena.

 

     Pisząc o baśniach, świadomie czy nieświadomie powracamy do ich romantycznych źródeł i do wielkiego mistrza Hansa Christiana Andersena, który nadał baśni literackiej kształty niepowtarzalne w swej urodzie i tak bogate w wizje poetyckiej wyobraźni, że wszystko co później powstało, jest już w jakimś sensie związane z jego inspiracją twórczą.Z ducha Andersena wywodzi się tak zwana nowoczesna fantastyka ,,modern fantasty”,baśń wielowarstwowa, która przybiera coraz to nowe kształty, czerpiąc z czasów współczesnych twórcy i wzbogacając te realne treści i motywy nadaje im sens ogólnoludzki, uniwersalny.

      Baśnie Andersena nie zostały adaptowane do ustnych relacji, jak niektóre z bajek Grimmów. Zdaje się, że sprawiały trudności  –  w przeświadczeniu narratorów  –  traciły coś,  tak bardzo im właściwego, gdy zostały poddawane ustnej relacji.

Świetność formy, wdzięk, mądrość i poezja były trudne do przetworzenia. To przecież stanowi o ich zasięgu oddziaływania. A ponadto posiadają tę mądrość wielkiej literatury, jaką się odkrywa dopiero później. Nie wszystkie są równie doskonałe, ale pośród nich jest wiele na miarę klasyczną: ,,Nowe szaty cesarza”, ,,Mała syrena”, ,,Dziewczynka z zapałkami”, ,,Calineczka”, ,,Słowik”, ,,Księżniczka na ziarnku grochu”, ,,Brzydkie kaczątko”.

Wśród dorosłych baśń ,,Nowe szaty cesarza” zrobiła chyba karierę największą. Powiedzenie ,,król (cesarz) jest nagi” stało się ogólnie znaną metaforą.

Dla młodego odbiorcy piękniejszymi były te, które posiadały więcej poezji i wzruszenia. Jakże bardzo mocno przeżywało się tragedię małej syrenki zakochanej w człowieku oraz dramat i cichy triumf słowika cesarza chińskiego.

      Wszystkie baśnie Andersena posiadają uniwersalne wartości humanistyczno - filozoficzne i nie ulegają weryfikacji czasu. Wykraczają poza wąsko pojęty adres dziecięcy – i właśnie dlatego twórczość ta jest wielka; czytelnik dorastając odkrywa w niej nowe treści.

 

    Baśń synkretyczna Marii Konopnickiej.

           

          Przełomową rolę rozwoju rodzimej literatury dla dzieci odegrała Maria Konopnicka, której utwór ,,Baśń o krasnoludkach i sierotce Marysi” uważany jest przez wielu za arcydzieło literackie. W stworzonym przez autorkę świecie panuje pełna harmonia. Motywy baśniowo – magiczne przeplatają się z elementami bajki zwierzęcej, scenki z  życia wsi ujęte realistycznie nie są powiązane sztucznie. Zawarte w nich bogactwo wątków , motywów i sposobów narracji służy jedynie pełniejszemu wyrażaniu myśli przewodniej utworu.

           W baśni tej można odnaleźć silne, jak w żadnym bodaj innym utworze Konopnickiej, tendencje zgodne z zamówieniem pedagogicznym doby pozytywizmu. A zatem: pochwałę pracowitości, dorabiania się wytrwałym wysiłkiem, zgodnego współdziałania, potępiania egoizmu społecznego, lenistwa.

 

 

Muminki – baśń współczesna.

            

           Współczesnym przykładem baśni literackiej mogą być niewątpliwie Muminki. Cykl dziesięciu utworów (,,W dolinie Muminków”, ,,Lato Muminków”, ,,Zima Muminków”, ,,Kto pocieszy Muminka”, ,,Opowiadania z Doliny Muminków”, ,,Tatuś Muminka i morze”, ,,Kometa nad Doliną Muminków”, ,,Pamiętniki Tatusia Muminka” i ,,Dolina Muminków w listopadzie”) napisanych przez Marikę Tove Jansson nasycony jest sentencjami  przypowieściami filozoficznymi, pełno w nich elementów informacyjno – poznawczych, bogactwa humoru i dowcipu we wszystkich jego tonacjach.

          Ta złożona, wielowarstwowa baśń ukazuje wyimaginowany idylliczny świat, zamieszkany przez baśniowe istoty, z których każda ma własny , indywidualny pogląd na życie. Wszystkie jednak nienawidzą surowych zakazów i nakazów, kochają wolność, wiodą swobodne, cygańskie, pełne przygód życie. Poczucie humoru, wyrozumiałość, życzliwość dla innych w każdej sytuacji – to cechy bohaterów Mariki Jansson. Autorka nie lęka się w swojej baśni ukazać dziecku niebezpieczeństwa, nigdy jednak nie dopuszcza do konsekwencji,  do których mogą one doprowadzić. Dba, aby przedwcześnie nie ujawnić smutnych prawd, z którymi musi się zetknąć człowiek dorosły.

         Dzięki wieloznacznej i różnorodnej treści, bogatej fantazji, aluzjom pozaliterackim, a także swoistej filozofii życiowej bohaterów, książki o Maminkach ilustrowane przez autorkę podobają się zarówno dzieciom, jak i dorosłym. Są to bowiem utwory liryczno – poetyckie wysokiej rangi, pobudzające wrażliwość czytelnika w każdym wieku.

 

    

               Co baśnie mogą dać współczesnemu dziecku?

 

 

         Jak przybliżyć dziecku klasykę baśniową? Jak uchronić od zapomnienia polską tradycję i kulturę, a zarazem przełamać barierę kulturową innych cywilizacji? W moich doświadczeniach pracy pedagogicznej w młodszych klasach szkoły podstawowej taka rolę spełnia opowiadanie i czytanie baśni. Prowadzę tę formę pracy od wielu lat i wiem jakim to jest zawsze wielkim przeżyciem dla dzieci, bowiem należę do tego szczęśliwego pokolenia, które często słuchało, czytało i oglądało baśnie. Wiem także, że współczesna psychologia uznaje baśnie za ważny element wychowania, który pozwala rozładować stresy i negatywne emocje, a często też opanować różnego rodzaju lęki. 

 

 

BIBLIOGRAFIA

 

Bettelheim B.: Cudowne i pożyteczne o znaczeniach i wartościach baśni.

                        Warszawa 1985, Państwowy Instytut Wydawniczy.

 

Cieślikowski J.: Literatura i podkultura dziecięca. Wrocław 1976,

                           Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

 

Wortman S.: Baśń w literaturze i życiu dziecka. Warszawa 1959.

 

Praca zbiorowa: Encyklopedia szkolna. Warszawa 1998, WSiP.